دوره آثار افلاطون - جلد 2

برای شناخت و درک تفکرات و عقاید جهان کنونی، مطالعه مآخذ و سرچشمه‏های آن لازم، بلکه واجب است.کاخ معرفت لابد معمارانی داشته است.در میان محققان جهان این اتفاق نظر هست که یکی از پی‏افکندگان و سازندگان این بنای جاوید-تفکر و معرفت-افلاطون حکیم است.
افلاطون در هیچ جای جهان ناشناخته نیست، اما شاید کمتر کسی پیدا می‏شود که او را از آثارش شناخته باشد.معمولا از طریق مطالعه کتابهای تاریخ فلسفه، با این حکیم عظیم یونان آشنا می‏شوند.ما ایرانی‏ها در قرون سوم و چهارم پس از اسلام با افکار افلاطون آشنا شدیم و تا امروز بارها آثار وی به فارسی ترجمه شده است.ولی ترجمه کامل کتابهای او، با همّت نستوه دکتر محمد حسن لطفی برای نخستین بار در سال ۱۳۶۳ در چهار جلد و ۲۶۷۶ صفحه (چاپ دوم ۱۳۶۷) به جامعه‏علمی ایران عرضه شد.
در اینجا، مروری گذرا داریم بر رساله‏های افلاطون از روی ترجمه یاد شده، که انصافا در انتقال ظرایف و دقایق سخنان افلاطون، هیچ کم و کسر باقی نگذاشته است و با الفاظ شیرین فارسی مفاهیم عالی حکمت افلاطون را به روان‏ترین شکل ممکن بیان نموده است.

مجلد حاضر شامل رساله های زیر است ، که جلد دوم از دوره آثار افلاطون چاپ ۱۳۶۷ خوارزمی است:

۱۲-هیپیاس بزرگ(زیبا)
هیپیاس سوفیست دوره گرد سقراط را می‏بیند و از چیرگیها و دانش و توفیقهای مالی خود سخن می‏گوید.سقراط از می‏خواهد درباره«زیبایی» نظر خود را بگوید.او چند چیز زیبا مثل:دختر زیبا، مادیان زیبا و طلا را نام می‏برد.سقراط از او می‏خواهد تا خود زیبا یا ایده زیبا را بیان کند نه مصادیق آن را.هیپیاس گیج می‏شود.سقراط در دهان او می‏گذارد که شاید زیبایی در تناسب باشد و او می‏پذیرد.آنگاه خود سقراط ایرادی بر آن وارد می‏کند.تعاریف دیگری عرضه می‏شود:زیبایی سود است؛زیبایی لذت است؛زیبایی دانش است.و در آخر:زیبا دشوار است.

۱۳-ایون(هنر راوی)
ایون راوی و مفسّر داستانهای هومر است.سقراط قسمتهای مختلفی از ایلیاد و ادیسه را می‏خواند و به ایون می‏فهماند که تفسیر آنها کار امثال ارابه‏ران و پزشک و پیشگو است نه کارایون.و او تنها در پرتو جذبه الهی می‏تواند از عهده تفسیر اشعار هومر بر- آید، نه از برکت دانش خود.

۱۴-الکیبیادس(ماهیت آدمی)
الکیبیادس جوانی خوبرو و مورد علاقه سقراط است.
او سودای سروری و برتری در سر دارد.سقراط او را وا می‏دارد تا بگوید که در چه زمینه‏ای علم دارد و می‏تواند از دیگران برتر باشد.هنگام سخن از جنگ و صلح و عدل و ظلم آشکار می‏شود که جوان چیزی از آنها نمی‏داند.سقراط می‏گوید، آدمی باید نخست خود را بشناسد و این کاری صعب است.اما آدمی چیست؟روح است یا تن و یا روح و تن با هم؟به نظر سقراط حقیقت انسان روح و تن ابزار اوست و متعلق به او.روح برای شناختن خود، باید در روحی دیگر بنگرد و برای فرمانروایی بر دیگران، نخست باید از فضیلت دانایی برخوردار باشد.بدون شجاعت، خویشتن داری و عدالت به سروری راستین نمی‏توان رسید.نیز همواره باید خدا و روشنایی را در نظر داشت و از ظلمت گریخت.
(نکته قابل توجه در این رساله، اشارات سقراط به ایران و نظام سلطنتی و آداب و رسوم آن و نیز زرتشت و نور وظلمت است.آیا افلاطون تحت تاثیر زرتشت نبوده است؟برخی این رساله را منسوب به افلاطون می‏دانند.آیا می‏خواهند گواه تاثیرپذیری افلاطون از زرتشت را نادیده انگارند؟ شاید.)

۱۵-هیپیاس کوچک(دروغ)
هیپیاس راوی داستانهای هومر مورد سوال سقراط واقع می‏شود و موضوع دروغ مطرح می‏شود.آیا کسی که عمدا دروغ می‏گوید بهتر است یا آنکه ناخواسته بدان دست می‏زند؟پس از استدلالهای متعدد نتیجه این می‏شود:آن که عمدا دروغ می‏گوید بهتر است.هر چند این نتیجه خلاف عرف است، اما ظاهرا از پذیرفتن آن چاره‏ای نداریم.

۱۶-منکسنوس(رثاء شهیدان)
خطابه‏ای است که سقراط از قول آسپاسیا، معشوقه و همسر پریکلس برای منکسنوس می‏خواند.

۱۷-کراتیلوس(اشتقاق واژه‏ها)
رساله‏ای است درباره چگونگی پیدایش واژه‏ها و معانی آنها و اثبات تناسب بین واژه و معنای آن.اسم هر چیز به طور طبیعی نشان دهنده مسمّای آن است و این رابطه، قراردادی و ذهنی نیست؛بلکه از ذات هر چیز برمی‏آید.نام خدایان و قهرمانان با نقش و وظیفه آنها تناسب دارد و با شتریح و تجزیه نام آنان به شخصیت آنها می‏توان پی برد.

۱۸-اوتیدم(جدل)
اوتیدم و دوستش سوفیست هستند و بازی با کلمات و مغالطه را برای خود هنر می‏شمارند.هر پدیده را مساوی با تمام پدیده‏ها و تمام آنها را برابر با یک پدیده می‏دانند.ترتّب معلول بر علت و سنخیت علل را نادیده می‏گیرند و می‏گویند:هر چیز ممکن است همه چیز بشود و حقیقت واحدی وجود ندارد.
سقراط آنان را به خود وامی‏گذارد.(وقتی هدف گفتگو، جستجو و تحرّی حقیقت نباشد، ادامه آن بی‏معنی است.)

۱۹-جمهوری

کتاب اول-در جشنی گفتگویی در می‏گیرد و موضوع عدالت مطرح می‏شود.در تعریف آن، یکی می‏گوید:پس دادن مال غیر.سقراط می‏گوید:آیا یک دوست می‏تواند، اسلحه امانتی دوستش را در حالی‏ که او را دیوانه می‏یابد، پس دهد؟دیگری می‏گوید: عدالت یعنی خوبی به دوستان و بدی به دشمنان.اگر دوست، بدکار و دشمن، نیکوکار باشد، تکلیف چیست؟سومی عقیده دارد:عدالت آن است که برای قوی سودمند باشد و ظلم کامل بهتر از عدل کامل است.سقراط با این استدلال به نفی آن می‏پردازد: ظالم خواهان سلطه بر همگنان و بیگانگان است، اما عادل قصد سبقت در عدل دارد نه کارهای ظالمانه.
ظالمان در بین خود نیز ملزم به اجرای عدالت می‏شوند.

کتاب دوم-یکی از حاضران پاسخ سقراط را قانع ‏کننده نمی‏یابد و می‏گوید:مردم از این روی به عدالت می‏گروند که آن را غیر قابل اجتناب می‏دانند نه بدان جهت که به خوبی آن اعتقاد دارند.زندگی ظالمان به مراتب بهتر از حیات دادگران است، اگر مردم عدل را می‏خواهند به خاطر آن است که از ارتکاب ظلم ناتوانند.دیگر آنکه، مردم پس از تجربه‏ های مکرّر ظلم، ارتکاب ظلم را از تحمل آن بدتر دیدند، پس قرار گذاشتند که ستم نکنند و عدالت یعنی همین.
سقراط در پاسخ، پس از بیان مقدمه‏ای طولانی در تعریف عدل و ظلم و مزایای عدل، یک جامعه و مدینه فاضله فرضی، تصور می‏کند.در آن برای هر فرد با توجه به مقام و پیشه‏اش، صفاتی در نظر می‏گیرد.مثلا:شجاعت برای جنگجو، دانایی برای نگاهبان و...سقراط شاعران را به مدینه خود راه نمی‏دهد و تلقی کسانی چون هومر و هزیود از خدایان را، مطرود می‏شمارد. سقراط کارهای خوب را به خدا منسوب می‏دارد و برای بدیها، منشا دیگری می‏جوید.(آیا تعالیم زردشت درباره اهورا و اهریمن تداعی نمی‏شود؟)

کتاب سوم-باز هم نکوهش شاعران و بیان نتایج سوء اشعار آنها برای جامعه مطلوب، ادامه می‏یابد.به نظر سقراط، شعر، نقاشی و موسیقی وقتی ارزشمندند که در جهت تحکیم مبانی اخلاقی جامعه باشند.
آنگاه برای مباشرت و معاشرت و خوراک و بیماری و معاجله هم شرایطی در نظر گرفته می‏شود.
قاضی و پزشک باید در اندیشه مردمانی باشند که از حیث روح و تن سالمند.بیماران را باید به حال خود رها کرد و ارواح فاسد را هم باید کشت.پاسداران جامعه و حاکمان باید از میان بهترین افراد انتخاب شوند و اینان نباید به زر و سیم بهایی دهند، زیرا طلا در وجود آنهاست.

کتاب چهارم-حاکمان به خاطر سعادت جامعه باید از خود خواهی و تجمل و رفاه تا حدی چشم پوشند.جنگاوران باید تربیت ویژه‏ای ببینند و مرزهای کشور از مقدار معلوم نباید تجاوز کند.
عدالت یعنی انجام وظیفه و ظلم فروهشتن تکلیفی است که بر عهده فرد است.آنگاه دوباره شجاعت و خویشتن داری تعریف می‏شود.

کتاب پنجم-برخی از بحث انگیزترین افکار افلاطون در این قسمت بیان شده است.مثل:اشتراک زن و فرزند و لزوم تربیت روحی و بدنی زنان.اینها برای جلوگیری از فساد حاکمان است تا به چیزی احساس تملک و تعلق نداشته باشند.حاکم باید حکیم باشد یا حکیم حاکم گردد.حکمت اشتیاق به تماشای حقیقت است و در میان پدیده‏های کثیر به دنبال واقعیت اصیل هر چیز است:«خود»هر چیز، (ایده-مثال).

کتاب ششم-در اینجا صفات فیلسوف بیان می‏شود.فیلسوف عاشق شناختن آن هستی یگانه ابدی است که دستخوش کون و فساد نمی‏شود.
حکیم نه خود را می‏فریبد نه دیگری را.اعتدال و خویشتن داری سومین صفت اوست.از فرومایگی و دل بستن به چیزهای کوچک به دور است. درستکاری و مهربانی ملکه وست.حافظه‏ای نیرومند دارد در آموختن چابک است.خواهان زیبایی و هماهنگی و دوستدار موسیقی است.آنگاه فرق سوفیست با فیلسوف بیان می‏گردد.ابزار فیلسوف«دیالکتیک»است:شناسایی ارتباط بین مفاهیم.شناسایی‏ها عبارتند از:
شناخت ریاضی و هندسی که با مبنایی مفروض حاصل می‏شود و راهبر خرد است.شناخت استدلالی یا دیالکتیکی که عین ثابت را مفروض می‏گیرد و این شناسایی تا اصل نخستین هستی پیش می‏رود.سومین نوع شناخت، عقیده(به ادیان و مکاتب)است.شناسایی چهارم، پندار نامیده می‏شود.

کتاب هفتم-در آغاز، تمثیل معروف غار بیان و بر انواع شناسایی‏ها منطبق می‏گردد.سپس دانشهایی که فیلسوفان(حاکمان)را بایسته است، نام برده می‏شود.عالم مثل هم در اینجا توضیح داده می‏شود.

کتاب هشتم-زنان و کودکان باید از تعلیم و تربیتی مشترک برخوردار شوند.در صلح و جنگ همه باید دوشادوش کار کنند.زمامداران چه از حیث دلبستگی و اشتغال به دانش و چه از لحاظ جنگاوری، باید از دیگر افراد جامعه برتر باشند.
سپاهیان جداگانه خواهند زیست و هیچ یک اتاق و انبار خصوصی نخواهد داشت.از مالکیت شخصی محروم و ما یحتاج آنها را دولت تامین خواهد کرد، تا هیچ تعلقی آنان را از انجام وظایف میهنی خود، باز ندارد.دولتها انواعی دارند:حکومت اسپارتی (نظامی)، الیگارشی، دموکراسی و استبدادی.البته هر کدام از اینها معایبی دارند.

کتاب نهم-خصوصیات و چگونگی پیدایش مستبد، در این رساله بیان می‏شود.

کتاب دهم-چگونگی تقلید، ایده(مثال)و سرنوشت انسان با استفاده از داستان«ار»گفته می‏شود.«ار»مرده‏ای است که زنده می‏شود و مشاهدات خود را از جهان دیگر باز می‏گوید:هر کس برای هر ستم خود کیفری جداگانه می‏بیند و برای هر ظلم ده بار مجازات می‏شود.نیکوکار و پرهیگار به میزان نیکی‏های خود پاداش می‏گیرند.
(داستان«ار»شباهت عجیب به سفر آسمانی «اردویرافنامه»مندرج در آثار زردشتی دارد.
مخصوصا نام«ار»همان قسمت اول ارداویرافنامه هم هست.آیا افلاطون از آن آگاه نبوده است؟در رساله اکسیوخوس هم که گویند منسوب به افلاطون است، داستانی شبیه به«ار»که از زبان مغی شنیده شده، نقل می‏گردد.)